Пандемия бошланганидан бери биринчи махсус поезд Туркманистондан Қозоғистонга февраль ойида етиб келган. Уч ойдан кейин иккинчи рейс ташкил қилинди, у 13 майга тўғри келди.
Қодир (исми ўзгартирилган) хотинини кутмоқда. Кекса бир киши, Туркманистонда ҳужжат олиш кераклигини айтди, лекин у ололмаяпти. Бу ерда қариндошлари билан яшайди. У оиласи билан доимий равишда Қозоғистонга кўчиб ўтмоқчи, аммо бунинг учун қўшни давлатдан қоғоз керак. У нима қилишни билмайди.
«Ўғлим шу ерда ўқийди. Яхши стипендия олади. У шу ерда қолишни хоҳлайди. Кўплаб талабалар бу ерда қолишади, кейин уларнинг ота-оналари уларнинг орқасидан кўчиб кетишади. Фарзандларимизни кўрмасдан яшашдан нима наф? — тушунтиради Қодир.
Аммо Туркманистондан қозоқларнинг тарихий ватанига кўчиб кетишининг бошқа сабаблари ҳам бор, дейди у.
- [Қозоғистонда] ўзингизнинг бизнесингизни очишингиз мумкин, хусусий бизнес мавжуд. У ерда у фақат пайдо бўлади, аммо барчага бизнес очишга рухсат берилмайди. Агар сиз бирон бир нарсани, ҳаттоки уй қурган бўлсангиз, улар сизга чек билан келиб, буни қаердан сотиб олганингизни, қаердан бирор нарса сотиб олганингизни, масалан, кондиционерни танбеҳ беришади. Ҳужжатлар борми? Агар йўқ бўлса, унда улар давлат фойдасига мусодара қилишлари мумкин, — дейди Қодир.
Туркманистондан кўчиб келаётган қозоқларнинг аксарияти Мангистау вилоятида жойлашадилар. Улардан бири Райхон Дарибаева. 2000 йилларнинг бошларида у Туркманистонни оиласи билан тарк этди ва шу вақтдан бери у ерга қайтиб келмади. 2009 йилдан буён у нафақат Туркманистондан, балки бошқа мамлакатлардан келган ватандошларнинг ҳуқуқлари учун курашмоқда. У “Мунайлин туманининг фуқаролик ташаббуси» жамоат бирлашмасини асос солган ва яқинларини чет элдан олиб кетишни истаган қозоғистонликлар унга маслаҳат олиш учун мурожаат қилишади, масалан Қозоғистонда қандай қилиб пенсия олишни сўрашади.
- Давлат томонидан ҳеч қандай ёрдам йўқ. Улар келганда, улар рўйхатдан ўтишлари керак. Қоида тариқасида улар ўзлари яшайдиган қариндошлари билан рўйхатга олинади. Илгари, биз келган вақтда квота бор эди, энди [Мангистау вилояти] квота йўқ. Улар фақат қариндошлари томонидан Туркманистонга юборилган таклифнома билан келишади. Ва келгандан кейин, ушбу қариндошлар уларга: яшаш учун рухсатнома беришади, пенсия олишда, тиббий ёрдамда, иш билан таъминлашда ёрдам беришади, деб тушунтиради Райхон Дарибаева.
Орқага қайтганлар ичидаги баъзи суҳбатдошларимиз, Туркманистон аҳолиси махсус хизматлар томонидан қўрқитилганини, ортиқча гап айтишдан қўрқишини, виртуал VPN тармоқларидан фойдаланишдан қўрқишини, бу ҳолда WҳатсАпп мессенжерига кириш имконсизлигини даъво қилмоқда.
Кўпчилик кўчиш пайтида даромадларини йўқотади. Улар Туркманистонда рўйхатдан чиқарилгандан бери улар пенсия ва нафақа олишмаган. Қозоғистон эса ўз ҳудудида ҳужжатларни расмийлаштиргандан сўнг ижтимоий нафақалар беришни бошлайди. Одамлар бир неча ойдан бери пул олмадилар. Рўйхатдан ўтгандан кейин расмий равишда иш топишингиз мумкин. Ишсизлик даражаси юқори бўлган Манғистау вилоятида бу қийин. Бандликка кўмаклашиш марказида амалиёт ўташ учун олти ой ёки бир йил вақт кетади, агар мигрант касбий лаёқатини исботласа, у ҳолда у ишлашда қолади — бошқалар билан тенг шароитларда, имтиёзларсиз.
Қозоғистон 1991 йилдан буён четдан этник қозоқларни қабул қилмоқда. Шу вақт ичида мамлакатга миллиондан ортиқ репатрантлар кўчиб келишди. Сўнгги йилларда оқим сезиларли даражада камайди: ўтган йили мамлакатга 12 мингга яқин қозоғистонликлар кўчирилди ва бу бутун мустақиллик тарихидаги энг паст кўрсаткичдир (90 йилларда ҳар йили 40 мингдан ортиқ қозоқлар кўчирилган). Камайиш сабаблари нафақат пандемия ва ёпиқ чегаралар, балки Хитойнинг шимоли-ғарбидаги энг йирик қозоқлар жамоаси жойлашган Шинжондаги вазиятдир. 2017 йилдан бери туб туркий тильда сўзлашадиган этник гуруҳларнинг ҳуқуқлари бузилганлиги, уларни «қайта тарбиялаш лагерлари» ва қамоқхоналарда асоссиз айбловлар билан ҳибсга олинганлиги, паспортлари мусодара қилинганлиги ва Хитойдан чиқишни тақиқланганлиги тўғрисида хабарлар келиб тушмоқда.