Салқин ичимликлар глобал бозоридаги етакчилардан бўлган Coca-Colaнинг Ўзбекистондаги шўъбаси сотувга қўйган акциялар нархи бир неча юз миллион долларгача баҳоланмоқда.
«Coca-Cola Ichimligi Uzbekiston, Ltd» аҳолиси қарийб 35 миллион кишилик Ўзбекистонда алкоголсиз ичимликлар бозорининг деярли ярмини назорат қилади. Бу компаниянинг 57.1 фоиз улуши кимга ўтса¸ бозорнинг асосий хўжайини ҳам шу бўлади.
Давлат улушининг хусусий инвесторларга сотилиши нафақат ғазнага нақд пул олиб келиши, балки дунëдаги коррупция энг кучли давлатлардан саналган Ўзбекистоннинг халқаро инвестицион имижини ҳам яхшилаши мумкин.
Аммо савдонинг ҳуқуқий мақоми¸унинг ҳалол ва шаффофлиги ҳали харидор аниқланмай турибоқ ¸ аллақачон шубҳа остига олинди.
Хусусан¸ тендер бошланишидан кўп ўтмай Коррупцияга қарши курашиш агентлиги мисли кўрилмаган баëнот билан чиқди.
Жараённинг "қатор коррупцион омилларни келтириб чиқаришга шароит яратиши"ни билдирган агентлик¸ тендерни тўхтатишга чақирди. Аммо эртасигаëқ¸ жамоатчиликка сир қолаëтган сабабга кўра¸ ўз эътирозини яна ўзи қайтиб олди.
Coca-Cola назорат пакет акцияларига даъвогарларнинг сўнгги рўйхатида президент Шавкат Мирзиёевнинг кенжа куёвига алоқадор ширкатнинг борлиги¸ кузатувчиларда бу "очиқ тендер"нинг ғолиби у бошланмай турибоқ аниқ бўлганига оид хавотир уйғотмай қолмади.
Аммо бундан ҳам каттароқ муаммо ҳозирча кўздан панада қолаëтган 20 йиллик ҳуқуқий можародир.
Бу ҳуқуқий низо иштирокчилари - Ислом Каримовнинг қамоқда қолаëтган тўнғич қизи Гулнора Каримова, Тошкент ҳукуматининг Вашингтонда жойлашган қудратли лоббичи фирмаси¸ ҳамда 300 миллион доллардан кўпроққа тенг акциясини Ўзбекистон ҳукумати тортиб олганини айтиб келаётган АҚШдаги Мақсудийлар оиласидир.
Қолаверса, Dow Jones Industrial Average индексига киритилган дунëга машҳур The Coca-Cola Company ҳам суд жараëнига тортилган.
Хусусан¸ Тошкент ҳукумати Мақсудийлардан тортиб олинган акцияларни ҳеч ким танимайдиган қўшма корхонага арзонгаровга сотганида¸ Coca-Colaнинг Америка ва Туркиядаги раҳбарлари буни кўриб¸ кўрмасликка солган.
Ўзбекистонда илк Coca-Cola қўшма корхонасини очган Мақсудийлар оиласи ўзларидан рейдерлик йўли билан тортиб олинган акцияларнинг янги эгаси эълон қилиниши билан¸ уни дарҳол судга беражагини таъкидламоқда.
Coca-Colaнинг Ўзбекистондаги тарихи СССР қулашидан икки йил ўтиб бошланган.
1993 йилда The Coca-Cola Export Corporation корхонаси давлатга қарашли «Ўзозиқовқатсаноат» уюшмаси ҳамда Кайман оролларида рўйхатдан ўтган Roz Trading ширкати билан алкоголсиз ичимликларни қадоқлаш ва сотишга оид уч томонлама келишув тузади.
Roz Trading эгаси эса қизил инқилобдан сўнг Афғонистон¸ ундан эса¸ АҚШга кўчиб кетган Мақсудийлар оиласидир.
Coca-Cola билан қўшма корхона Мақсудийларнинг кенжа ўғли Мансур мустақил Ўзбекистоннинг биринчи президенти Ислом Каримовнинг тўнғич қизи Гулнорага уйланганидан икки йил ўтиб тузилади.
Корхона акциялари дастлаб учта шерик ўртасида тенг тақсимланади. Кўп ўтмай¸ Мақсудийлар улуши 55 фоизга, Coca-Colaники эса 43 фоизга кўтарилади.
Coca-Cola Bottlers Uzbekistan (CCBU) деб номланган бу қўшма корхона 2000 йилга келиб, Марказий Осиёдаги энг йирик ичимлик қадоқлаш заводига айланади. Унинг йиллик савдо айланмаси 100 миллион доллардан ошади.
2001 йилга келиб¸ Мансур Мақсудий ва Каримова ўртасидаги муносабатлар ёмонлашади. Эр-хотин ўртасидаги жанжаллар ортидан 29 июлда Каримова икки фарзандини олиб¸АҚШдан Тошкентга қайтади.
Бу воқеадан бир неча кун ўтиб, Мақсудий Каримовани ўз фарзандларини ўғирлашда айблаб¸ оила яшаган Нью-Жерси судига мурожаат қилади.
Бунга жавобан¸ Ўзбекистон хавфсизлик кучлари Мақсудийнинг Тошкентдаги қариндошлари, Coca-Cola ширкати бошқарувчилари ва ишчи-ходимларини таъқибга олади. Мақсудийларнинг уч яқин қариндоши, жумладан, амакиси қўлга олинади ва қамалади. CCBUнинг бир неча ходими ҳибсга олинади¸ уч нафар бошқарувчиси Ўзбекистондан қочиб кетади. CCBUнинг тўрт заводидаги ишлаб чиқариш тўхтаб қолади.
Орадан тўрт ой ўтиб, 2001 йилнинг 24 декабрь куни Ўзбекистон хавфсизлик кучлари Мақсудийнинг Тошкент ва унинг атрофида яшаётган йигирмадан зиёд қариндошини ҳибсга олади. Улар орасида аёллар, болалар ва Мақсудийларнинг кекса бувиси ҳам бор эди. Ўзбек мххчилари Мақсудий қариндошлари 15 соат йўл босганидан сўнг уларни Афғонистон чегарасига олиб бориб қўяди ва бошқа қайтиб келмасликни буюради.
Ўзбекистон судлари Roz Trading акцияларини мусодара қилиш ҳақида кетма-кет қарорлар чиқарди. Ўзбекистон ҳукумати шунингдек, CCBU учун ҳаëт-мамот бўлган валюта конвертациясини тақиқлаб қўйди.
2001-2002 ва ундан кейинги йилларда воқеалар ривожини кузатганлар Гулнора Каримова Coca-Cola корхонасининг ёпилиши ва кейинчалик акцияларининг тортиб олинишида бевосита иштирок этганини тахмин қилди.
Бу аралашув кўлами йиллар ўтиб, Мақсудийлар оиласининг АҚШ федерал судларига тақдим этилган ҳужжатлар орқали тўлиғича ойдинлашди.
2003 йил апрелида Ўзбекистон ҳукумати CCBUнинг давлатга тегишли улуши хусусийлаштирилиши ва Muzimpex деб номланувчи бошқа қўшма корхонага ўтказилиши ҳақида Coca-Cola компаниясига маълум қилади.
2005 йилда Ўзбекистон Бош Прокуратураси томонидан ўтказилган текширув натижаларида CCBUдаги ўғрилик ва фирибгарликлар Ўзбекистон ҳукуматига қарийб 6 миллион доллар зарар етказгани таъкидланади. Аудиторлик текшируви ва терговдан бевосита хабардор бўлган шахслардан бирининг сўзларига кўра, «бутун жараён» Ўзбекистон ҳукумати Roz ширкати акцияларини ҳибсга олишини асослаб беришни кўзлаган.
2007 йилга келиб, Мақсудийлар ҳамда Каримова ва Ўзбекистон ҳукумати ўртасидаги зиддият ҳақиқий урушга айланиб кетди. Мансур Мақсудийнинг Каримовадан ажрашиш аризасини қондирган Нью-Жерси суди тўрт йил олдин болаларга васийлик ҳуқуқини отасига берган эди.
Икки болани отасидан ўғирлаб кетганликда айбланган Каримовани ҳибсга олиш бўйича халқаро ордер чиқарилади. Бу унинг чет элга чиқиш имкониятини кескин чеклаб қўяди.
Айни пайтда Ўзбекистон Интерпол орқали ака-ука Мақсудийларни ҳибсга олиш ҳақида ордер беради.
Орадан бир йил ўтиб – 2008 йилнинг май ойида Каримова ва Мақсудийлар келишувга эришади ва АҚШдаги суд жараёни бекор қилиниши эвазига Мақсудийнинг бир неча қариндоши Ўзбекистон ҳибсхоналаридан озод қилинади.
Ўша йили Венадаги артитраж суди Roz Trading ширкатининг Zeromax ширкатига қарши қонуний даъволарини рад этади.
2010 йилга келиб, Ўзбекистон ҳукумати Zeromax ширкатини ёпишга киришади. Компания банкротлик эълон қилишга мажбур қилинади.
Бу орада 2012 йилда Швеция телевидениеси Каримованинг ўзбек бозорига киришни истаган TeliaSonera компаниясидан қарийб 320 миллион АҚШ доллари миқдорида пора олгани ҳақидаги кўрсатувни намойиш қилади. CCBU нинг Тошкентдан келган икки бошқарувчиси Женевада Каримовага алоқадор банк ҳисобидан пул чиқармоқчи бўлган пайтда ҳибсга олинади.
Кўп ўтмай Россиянинг «МТС» ширкати ҳам АҚШ расмийлари томонидан Каримовага пора берганликда айбланади; пировардида компания муросавий ажрим доирасида 850 миллион доллар жарима тўлашга рози бўлади.
Каримова Швеция телекоммуникация ширкатидан пора олгани ҳақидаги ҳужжатлар фош қилинганидан бир йил ўтиб, Ўзбекистон расмийлари Muzimpex ширкатининг Coca-Cola корхонасидаги улушлари бўйича жиноят иши қўзғатади ва акцияларни ҳибсга олади.
Телекоммуникация корхонаси ва Coca-Cola улушларига қарши ҳаракатлар 2014 йилда авжига чиқади ва Ўзбекистон Бош прокуратураси Каримовани ўғрилик, порахўрлик ва «уюшган жиноий гуруҳга аъзоликда» айблаб, ҳибсга олади.
2017 йилда Ўзбекистон расмийлари Каримовага қарши қўшимча айбловлар, шу жумладан, давлат мулкини ўғирлаш айбловини эълон қилди. Ўғирлангани гумон қилинган мулклар орасида 2004 йилда хусусийлаштирилган CCBU устав фондининг 57,1 фоизга тенг улуши ҳам бор .
Швейцария федерал полициясининг 2016 йилги ҳисоботида Zeromax компаниясининг асл эгалари аниқ кўрсатилади: «Швейцария юридик процедураларига кўра, Zeromax Каримова эгалик қилган конгломерат таркибига киради».
2019 йилга келиб Мирзиёев ўнлаб давлат корхонаси ва кўчмас мулк улушларини кимошди савдосига қўйиш тўғрисидаги фармонни имзолади. Ўтган йилнинг июнида ҳукуматнинг CCBUдаги 57,1 фоиз улуши сотилиши эълон қилинди.
Ҳукумат баёнотига кўра, корхона 2020 йилда тахминан 160 миллион доллар даромад кўрган. Бу эса олдинги йилга нисбатан 46 фоизга кўпдир.
Давлат активларини бошқариш агентлиги 2020 йил 16 декабрь куни эълон қилган тақдимномада 31 декабрга қадар эҳтимолий харидорлардан ҳужжат қабул қилиниши ва 14 январга қадар сотиш жараёнининг биринчи босқичи иштирокчилари танлаб олиниши билдирилди. Шунингдек, эълонда жараëнга Европанинг йирик банки Rothschild & Co. эксклюзив маслаҳатчи бўлиши айтилди.
Икки ҳафта ўтгач, Coca-Colaнинг Туркия бўлими ўз таклифини юборишини эълон қилди. Бу тендерда Coca Cola İçecek ғолиб бўлгудек бўлса¸ бу Ўзбекистондаги бизнеснинг Coca-Cola корпоратив тузилмасига тўлиқ қайтишини англатади.
Бундай эҳтимол Ўзбекистон ичидаги харидорларни хавотирга солиб қўйди. Бунинг ортидан Коррупцияга қарши курашиш агентлиги мисли кўрилмаган баëнот билан чиқиб¸ тендер жараёнини тўхтатишни сўради.
Аммо бундай баëнот эртасигаëқ қайтиб олинди. Агентлик бир кундан кейин ўз эътирозларидан воз кечиб¸ кимошди савдоси «шаффоф тамойиллар асосида" ташкил этилаётгани ҳақида "тушунтириш" берди.
Февраль ойида маҳаллий блогер Зафар Солижонов¸ ўз аноним манбасига таяниб¸ Coca-Cola улушлари учун рақобатлашаëтган сўнгги харидорлар рўйхатини эълон қилди. Улар орасида Coca Cola İçecek, шунингдек, Даниянинг йирик пиво ишлаб чиқарувчи компанияси Carlsberg ҳам бор.
Айни вақтда тендер иштирокчилари рўйхатида «Ўзбек-Уммон инвестиция фонди» (Uzbek-Oman Investment Company) ҳам бор.
Бу жамғарма асосий акциядорлари орасида Мирзиёевнинг куёви Отабек Умаровга алоқадор компаниялар ҳам бор.
30 март куни Давлат активларини бошқариш агентлиги тендернинг биринчи босқичи якунланганини эълон қилди. Бироқ иштирокчиларнинг исмлари ёки сони тўғрисида ҳеч қандай маълумот берилмади.
«Ўзбекистон ҳукумати Coca-Cola Bottlers Uzbekistan Ltd. акцияларини неча марта «хусусийлаштиради» ?» дейилади Мақсудийлар оиласининг баёнотида.
«Бу бизнинг CCBUдаги 55 фоиз акцияларимиз ноқонуний равишда мусодара қилиниб, кейинчалик Ўзбекистон ҳукумати томонидан CCBU акциялари қайта-қайта «хусусийлаштирилиши» билан бошланган ва қарийб 20 йилдан бери давом этаётган коррупцион жараёндир».
«Биз CCBUнинг 55 фоиз улушининг ҳаққоний эгаларимиз», дейилади баëнотда.