Бақитали Нурнинг айтишича, у 2017 йилда Хитойда полиция томонидан ҳибсга олинган ва «террорчи 24 давлатлар рўйхатига кирган мамлакатлар учун» лагерга юборилган. Унинг сўзларига кўра, Хитой полицияси унинг хотинини олти ойлик ҳомиласини аборт қилишга мажбурлаган.
Унинг ёзма баёнотида келтирилган маълумотларга асосланиб, экспертлар Нур билан уйғур йигитининг қийноққа солиниши ҳақида интервью олишган.
«Бир марта бу йигитни ярим тунда камерасидан чиқариб юборишди ва тўрт кундан кейин олиб келишди. Қўллари фалаж бўлиб қолди. Эртаси куни [муассаса] бошлиғи, хитойлик ишчи менга: “Бақитали, бу йигит икки қўли билан ишламайди, шунинг учун уни ҳожатхонага олиб бориб овқатлантирасан», деди. Шундай қилиб, мен унга овқат ейишга ва енгилликка ёрдам бердим. Биз турган жойда [CCТВ] камералари бор эди ва биз бир-биримиз билан гаплаша олмасдик. Биз фақат ҳожатхонада гаплашишга муваффақ бўлдик. Бу йигитга ёрдам бераётиб, уни қаерга олиб кетишганини сўрадим. У шундай жавоб берди: «Мени ўзимга номаълум жойга олиб келишди ва тўрт кун қўлларимдан осиб қўйишди. Аввалига оёқларим ерга тегмади, лекин тўрт кундан кейинқўлларим чўзилиб, оёқларим ерга тегиб қолди. Шундан кейин қўлларим ишламай қолди», — деди. Мен уни кўйлагини кўтарганимда, унинг танасида ҳамма жойда электр токи уриши излари борлигини кўрдим. Кейин йигит шундай деди: «Тоғай, буни бошдан кечиргандан кўра ўлиш яхшироқ эмасми? Мен нима қилдим?». Унинг айби шуки, у дўстлари билан уйғурлар айтганидек “машреб«га борган [қўшма мулоқот ва ўйин-кулги]. У «айбини тан олишни» ва «террорчилар» нима ҳақида гаплашаётганини айтишни талаб қилиб, қийноққа солинган», деди Бақитали Нур кўз ёшлари билан.
Яна бир этник қозоқ, Хитой лагерида бўлган, судда саволларга жавоб бераётган Оринбек Кўксебек, лагерда тўрт ойдан кўпроқ бўлганини, кейин икки ой уй қамоғида бўлганини айтди.
«Мен хитой тилини билмаганим ва Қозоғистон фуқароси бўлганим учун қамалганман. Қандай қийноққа солинганимни сўз билан тасвирлаб беролмайман», — дейди Ўринбек Кўксебек. Унинг айтишича, Қозоғистонга қайтгач, номаълум шахслардан таҳдидлар олган.
Шинжонда уйғурлар, қозоқлар, қирғизлар ва бошқа туркийзабон халқларни таъқиб қилиш бўйича Лондонда иккинчи эшитувлар туркуми 10 сентябрда бошланган. Биринчи эшитувлар 2021 йил июнь ойида бўлиб ўтди.
Халқаро оммавий ахборот воситалари «Уйғур трибунали» деб ном олган судда Хитойнинг туркийзабон мусулмонларни таъқиб қилгани ҳақидаги далиллар ўрганилади ва Пекиннинг Геноцид конвенцияси доирасида қилган ҳаракатларига баҳо берилади. Британиялик ҳуқуқшунос Жеффри Нитс бошчилигидаги комиссия шу кунларда гувоҳлар, олимлар ва экспертларнинг кўрсатувларини тингламоқда.
Британия матбуоти хабарига кўра, суд мажлиси ҳақиқий эмас, лекин ташкилотчилар судда Хитойнинг туркийзабон мусулмонларни таъқиб қилиш сиёсатига баҳо беришига умид қилишмоқда.
Sky News телеканалига берган интервьюсида, комиссия раиси Жеффри Нитсс «Биз фақат фактларни кўриб чиқамиз, қонунни кўриб чиқамиз ва нима исботланганини кўрамиз», деди. Унинг сўзларига кўра, тингловларга Хитой расмийлари бир неча бор таклиф қилинган, бироқ жавоб келмаган.
Хитой ҳукумати илгари тингловларни кескин танқид қилганди. Sky News хабарига кўра, Пекиндаги матбуот анжуманидаги иккинчи эшитув олдидан Хитойнинг Буюк Британиядаги элчиси Чжен Чжегуан бу жараённи Хитойни обрўсизлантиришга қаратилган «сиёсий манипуляция» деб атаган.
Халқаро ташкилотлар ва тадқиқотчиларнинг айтишича, Хитойда маҳаллий, асосан туркийзабон ва мусулмон этник гуруҳларга қарши оммавий репрессиялар бир неча йиллардан бери давом этмоқда. АҚШ, Канада ва Буюк Британия Хитойнинг Шинжондаги ҳаракатларини «геноцид» деб атади.
Пекин бу айбловларни инкор этиб, Шинжондаги хатти-ҳаракатларини «ички масала», «экстремизмга қарши кураш» ва лагерларни «касбий тайёргарлик марказлари» деб атайди.