Мамлакатлар ушбу муаммолар билан қандай курашмоқда ва уларнинг ечимини тезлаштириш учун бугун нималар қилмоқ керак? Озодлик мухбири Пётр Троценко иқлим ўзгариши бўйича эксперт ва “Қозоғистоннинг сув ҳамкорлиги” жамоат фонди координатори Қуралай Яхиева билан шу ҳақда суҳбатлашди.
Қуралай Яхиевага кўра, Қозоғистонда аҳоли истеъмол қиладиган Сирдарё юза сувларининг қарийб 70 фоизи қишлоқ хўжалигига кетади. Қолган қисми эса коммунал эҳтиёжлар, саноат ва ҳоказоларга сарфланади. Ўзбекистонда қишлоқ хўжалигида сарфланадиган сув миқдори анча кўп – 90 фоизларга етиб қолади, чунки дарё бўйида катта-катта суғориладиган майдонлар бор.
"Сирдарё қуйи оқимида жойлашган Қизилўрда вилояти мисолида тушунтираман - дейди Қуралай Яхиева. Бу ерда суғориладиган ерлар совет давридагидан камроқ, ўтган асрнинг 80-90-йилларига нисбатан қарийб 30фоизга қисқарган. Сабаби, ер майдонлари, каналлар ва гидротехника иншоотларини ўз ичига олувчи суғориш тизими жуда эскириб кетган. Суғориш тизими 30 йил мобайнида қаровсиз қолди, натижада каналларнинг фойдали иш кўрсаткичи тенг яримга пасайди. Бу айниқса, қазилма каналларга тегишли: аввалбошдан сув йўқотиши назарда тутилган ушбу каналлар ҳозир аянчли аҳволда. Ҳозирда дарёдан то суғориладиган далага етказгунча 50 фоиз сув исроф бўляпти, тасаввур қиламизми?!".
Қуралай Яхиеванинг таъкидлашича, деҳқон хўжаликлари ушбу муаммони ҳал этиш мақсадида ҚХИЧКлар (қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариш кооперативлари)га бирлашди: кооперативлар суғорма сувни етказиб беришда воситачилик ва сув етказиладиган тизимни сақлаш вазифаларини бажариши керак эди. Бироқ уларни назорат қилиш механизмлари йўқ эди. Натижада нархлар ошди, одамлар пул тўлашди, аммо суғориш каналлари барибир таъмирланмади. Яъни, ҚХИЧКлар амалда хўжаликларга сувни устига пул қўйиб сотиш билан шуғулланиб юрди. Шу боис, охир-оқибат фермерлар ундан воз кечдилар.
Қуралай Яхиевага кўра, сув етишмаётган бўлса, бошқа, камсувроқ экин экиш керак деган гап тўғри ечим бўлолмайди. Масалан, Қизилўрда вилояти ерлари шўрхок ерлар: агар шолидан бошқа экин экилса, бадтар шўрланади. Чунки шоли – ернинг тузини ювадиган экин. Шоли экилганидан сўнг учинчи кундан бошлаб тинимсиз суғорилади, ҳамиша сув ичида ўсади ва пишиб-етилганидан кейингина суви коллекторларга қўйиб юборилади. Бу сув ернинг шўрини ўзи билан олиб кетади. Шундай экан, шолидан буткул воз кеча олмаймиз. Бироқ деҳқончиликда алмашлаб экиш деган тушунча бор: бунда асосий экин – экин экиладиган майдоннинг 60 фоизидан ортиқ бўлмаслиги лозим. Яъни, агар сизнинг бир хил катталикдаги ўнта далангиз бўлса, олтитасини шолига ажратиб, қолганига бошқа экинлар экасиз, лекин битта дала бўш қолади ёки ерга дам бериш учун унга кўпйиллик ўт (беда) сепилади. Йил сайин дам у, дам бу дала шу тариқа дам бериш ва экин экиш учун алмашлаб турилади.
Илгари, колхоз ва совхоз каби катта хўжаликлар бўлган пайтларда қаерга қанақа экин экиш режаланган, алмашлаб экишга риоя қилинган. Майда деҳқон хўжаликлари пайдо бўлгач ҳар ким фойда келтирадиган, даромад берадиган экин экишга тушди. Канал ёқалаб жойлашган барча фермерлар ерларига бир пайтда экин экиб,бир пайтда суғорадиган бўлди, натижада каналнинг ўтказиш қуввати дош беролмади ва сув танқислиги бошланди.
Бинобарин, сувдан рационал фойдаланишга имкон берувчи экин экиш жадвали бўлмоғи керак. Бу билан маҳаллий акиматлар, қишлоқ хўжалиги бошқармаларию сув хўжалиги ташкилотлари шуғулланиши лозим. Улар деҳқонлар билан ишлаши, тушунтириш ишларини олиб бориши ва ким қанақа экин экишини аниқлаб, кимга қачон сув бериш режасини тузиб олиши зарур. Бироқ, афсуски, буларнинг ҳеч бири қилинмаяпти.
СССР даврида шоликор ва пахтакорлар рекорд кетидан қувишар, рақам ва кўрсаткичлар улар учун ҳамма нарсадан муҳим эди. Шу боис экин экиладиган ерлар қоғозда белгиланганидан доимо кўпроқ бўлган. Масалан, колхоз 12 гектарга пахта эккан, унинг ҳосили эса ҳужжатларда “10 гектар ердан олинди” деб қайд қилинган. Умумий хирмонни 10 гектарга бўлиб, гектаридан фалон тонна олдик, деб кўзбўямачилик қилишган. Ҳозир Ўзбекистонда ҳам, Қозоғистонда ҳам фақат экин майдонларини камайтириш учунгина шоли билан пахтадан воз кечиш эҳтиёжи йўқ.
Қирғизистон билан Тожикистонга келсак, улар Сирдарё сувидан суғоришда кам фойдаланишади, дарё уларга асосан гидроэнергетика учун керак. Бироқ улар сувни сувомборларда ғамлаш керак бўлган паллада аксинча, қўйиб юборишади, чунки уларга электр энергияси зарур. Норин-Сирдарё ГЭСлар каскади аввалбошдан ирригация режимига мўлжалланган, яъни сув ташланиши экин суғориш даврига тўғри келган. Аммо ГЭСлар гидроэнергетика режимига ўтказилганидан сўнг бу мувозанат бузилди. Натижада куздан баҳоргача дарёда сув келяпти, ёзда эса, аксинча, сув етишмаяпти. Сирдарё қуйи оқими, жумладан Қизилўрда вилоятини сув босган пайтлар бўлди. Тошқинлардан ҳимояланиш ва ёз мавсумида суғорма сувга эҳтиёжни ақалли қисман қоплаш учун Қозоғистонда контррегулятор – Кўксарой сув омбори қурилди.
30 йилдан зиёд сув ресурслари ва ирригация вазирлигисиз яшадик. Мана, вазирлик тузилди, лекин у ҳали жуда хом, ходимларининг аксари – илгари ҳокимликларда ишлаган номутахассис одамлар. Албатта, сув соҳасини мулозим бошқаради, лекин у шу ихтисослик бўйича таълим олган бўлиши шарт, дейди эксперт.